„Julka ma 5 lat i olbrzymie długi”, „Komornik ściga 9-latka”, „Nienarodzone dziecko odziedziczyło długi dziadka w ZUS” to tylko niektóre z tytułów internetowych artykułów opisujących skutki zaniechań nieświadomych rodziców.

Na wstępie należy wskazać, że w obecnym stanie prawnym w sytuacji gdy spadkobierca w terminie sześciu miesięcy od momentu dowiedzenia się o tytule swojego powołania do spadku nie złoży oświadczenia o odrzuceniu spadku albo o przyjęciu spadku wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza, to z mocy prawa dziedziczy spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Ma to zastosowanie także do małoletnich dzieci, w których imieniu rodzice nie podjęli w terminie żadnych decyzji co do dziedziczenia przez nie spadku. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza niewątpliwie jest bezpieczniejsze niż przyjęcie spadku wprost, nie zawsze jest jednak korzystną opcją. Zdarza się bowiem, że spadkodawca pozostawił po sobie mnóstwo długów, a aktywa, choć także o wysokiej wartości, są niesprzedawalne. Ponadto w przypadku spraw sądowych wytaczanych przez wierzycieli spadkobiercy muszą się liczyć z koniecznością obrony w procesach o zapłatę i dowodzenia, jaki był skład spadku w chwili śmierci spadkodawcy. Więcej na temat dziedziczenia z dobrodziejstwem inwentarza, w tym, kiedy opłaca się przyjąć spadek w ten sposób i jakich formalności trzeba dopełnić, aby ograniczyć swoją odpowiedzialność za długi, przeczytasz w naszym wpisie poświęconym tej tematyce.

Co oznacza odrzucenie spadku?

W tym artykule skupiamy się na odrzuceniu spadku, które oznacza, że spadkobierca nie dziedziczy po spadkodawcy nic (ani aktywów, ani długów). Decyzja o odrzuceniu spadku najczęściej podejmowana jest wtedy, gdy spadkodawca pozostawił długi bądź gdy spadkobierca dziedziczy niewielką część spadku i nie jest zainteresowany sporami co do podziału majątku spadkowego. Zdarza się także, że spadkobiercy nie chcą dziedziczyć po zmarłych ze względów honorowych (np. dlatego, że żyli ze spadkodawcą w konflikcie, nie darzą go szacunkiem). Niezależnie od przyczyny, odrzucenie spadku powoduje, że spadkobierca nie dziedziczy po zmarłym nic i sam przy dziedziczeniu jest traktowany tak, jakby nie dożył chwili śmierci spadkodawcy.

Czy dziecko (małoletni) może dziedziczyć?

✔Tak, dziecko bez względu na swój wiek może dziedziczyć. Co więcej, spadkobiercą może być dziecko, które w chwili otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy) jest poczęte, lecz jeszcze nienarodzone pod warunkiem, że urodzi się żywe.

Kiedy dziedziczy małoletni?

Co do zasady (od której istnieją wyjątki) dziecko dziedziczy po swoich rodzicach. Może ono jednak dziedziczyć w wielu innych sytuacjach, m.in. będąc powołanym do spadku w testamencie przez inną osobę lub wtedy, gdy umorze dalszy członek jego rodziny, a osoby, które wyprzedzają je w kojce do dziedziczenia odrzucą spadek.

👉Przykład: Pan Andrzej zmarł w 2020 r. W chwili śmierci miał żonę Annę i dwie córki (Elżbietę i Katarzynę). Zmarły nie pozostawił testamentu. W skład spadku po panu Andrzeju wchodziły jedynie długi. Elżbieta w chwili śmierci pana Andrzeja była matką czteroletniego Tomasza. Po śmierci pana Andrzeja jego żona i obie córki odrzuciły przed notariuszem spadek po zmarłym, obawiając się odpowiedzialności za długi bliskiego. Kto będzie dziedziczył po Panu Andrzeju? W tej sytuacji następną osobą w kolejce do dziedziczenia po panu Andrzeju jest Tomasz.  

Przywołane przez nas doniesienia internetowe dotyczą sytuacji, gdy rodzice małoletnich dzieci oraz dziecka poczętego w chwili śmierci spadkodawcy odrzucili spadek w swoim imieniu, jednak nie mając świadomości, jakie ma to konsekwencje prawne dla ich dzieci, nie dopełnili formalności i nie odrzucili spadku w imieniu swoich potomków.

📢Pamiętaj, że odrzucenie spadku przez Ciebie nie powoduje, że jest on odrzucany automatycznie także w imieniu Twoich dzieci (w tym także dzieci, które były już poczęte w chwili, gdy spadkodawca zmarł i urodziły się żywe).

Jak już wskazaliśmy na wstępie, w sytuacji, gdy rodzic sam odrzuci spadek, ale nie odrzuci go w imieniu swojego małoletniego dziecka, to obecnie dziedziczy ono spadek z dobrodziejstwem inwentarza i w ten sposób dziedziczyłby Tomasz. Gdyby jednak pani Grażynie zależało na tym, aby jej syn w ogóle nie dziedziczył po swoim dziadku, powinna ona złożyć (oprócz własnego oświadczenia o odrzuceniu spadku po ojcu) także oświadczenie o odrzuceniu spadku po panu Andrzeju w imieniu Tomasza. Nie jest to jednak tak proste, jak odrzucenie spadku we własnym imieniu. Na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego konieczne jest zezwolenie sądu.

Jakie kroki należy podjąć, aby odrzucić spadek w imieniu swojego małoletniego dziecka?

Przedstawiamy to na przykładzie Elżbiety i opisanej wyżej sytuacji.

➡ Najpierw Elżbieta składa oświadczenie o odrzucenie spadku w swoim imieniu (może tego dokonać w kancelarii notarialnej albo przed sądem). Termin na odrzucenie spadku po panu Andrzeju wynosi 6 miesięcy od dnia, w którym Elżbieta dowiedziała się o śmierci swojego ojca.

➡ Później Elżbieta musi złożyć do sądu rodzinnego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania dziecka wniosek o zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem Tomasza (w tym konkretnie będzie to wniosek o zezwolenie na odrzucenie spadku w imieniu Tomasza po panu Andrzeju). Bardzo ważne jest, aby Elżbieta złożyła wniosek w ustawowym terminie.⌚

➡ Po tym jak Elżbieta otrzyma prawomocne zezwolenie sądu, może już złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku w imieniu Tomasza (przed sądem lub notariuszem), także pamiętając, aby dokonać tego w ustawowym terminie. ⌚

Dlaczego na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego konieczne jest zezwolenie sądu?

Rodzice zobowiązani są sprawować z należytą starannością zarząd majątkiem dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Nie zawsze mogą samodzielnie decydować o tym majątku. W przypadku tzw. czynności przekraczających zwykły zarząd majątkiem dziecka, koniecznym do ich dokonania jest zawsze zezwolenie sądu. Celem wprowadzenia regulacji wymagającej uzyskania w/w zezwolenia jest ograniczenie możliwości działania przez rodziców (nawet nieświadomie) na szkodę dziecka. Złożenie w imieniu dziecka oświadczenia o odrzuceniu spadku jest czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu, niezależnie od tego, co wchodzi w skład spadku. Jeśli jesteś zainteresowany, dlaczego, odsyłamy Cię do uzasadnienia Uchwały Sądu Najwyższego z dnia 22.05.2018 r., III CZP 102/17.

📖Konsekwencją braku zezwolenia sądu opiekuńczego na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem małoletniego jest nieważność dokonanej czynności (tak: uchwała pełnego składu Izby Cywilnej SN z dnia 30 kwietnia 1977 r., III CZP 73/76).

❌ Oznacza to, że żaden sąd ani notariusz nie odbierze od Ciebie oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu Twojego małoletniego dziecka, jeśli nie uzyskasz zezwolenia sądowego na dokonanie tej czynności.

O czym bezwzględnie należy pamiętać, składając wniosek o wyrażenie przez sąd zgody na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego?

1. o terminie

Zgodnie z art. 1015 § 1 Kodeksu cywilnego „oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania” (a więc o tym, że spadkodawca zmarł, a spadkobierca po nim dziedziczy, bo wszyscy inni odrzucili spadek). Tego terminu nie można w żaden sposób przywrócić.

Z treści przywołanego powyżej przepisu wynika, że rodzic małoletniego, w imieniu którego ma być złożone oświadczenie o odrzuceniu spadku musiałby zdążyć w ciągu 6 miesięcy od dowiedzenia się o tytule powołania dziecka do spadku (czyli w przypadku pani Elżbiety od złożenia przez nią oświadczenia o odrzuceniu spadku po ojcu u notariusza) złożyć wniosek w sądzie, stawić się na rozprawie, odczekać do uprawomocnienia się postanowienia sądu w przedmiocie zezwolenia na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego i złożyć oświadczenie w imieniu dziecka. Niestety, nie zawsze jest to fizycznie możliwe ze względu na czas oczekiwania na rozprawy, a także chociażby dlatego, że sąd może nie wyrazić zgody na odrzucenie spadku w imieniu dziecka i koniecznym może okazać się zaskarżenie postanowienia, co wydłuża sprawę. 🙆‍♀️

📖W przywołanej przez nas uchwale dnia 22.05.2018 r., Sąd Najwyższy orzekł, że „termin przewidziany w art. 1015 § 1 Kodeksu cywilnego nie może się skończyć przed prawomocnym zakończeniem postępowania o zezwolenie na złożenie przez małoletniego spadkobiercę oświadczenia o odrzuceniu spadku. Po prawomocnym zakończeniu tego postępowania oświadczenie małoletniego powinno być złożone niezwłocznie, chyba że termin ten jeszcze nie upłynął.”

Oznacza to, że:

➡ Termin na złożenie przez rodzica w imieniu dziecka oświadczenia o odrzuceniu spadku nie może upłynąć przed prawomocnym zakończeniem się postępowania w sprawie o zezwolenie przez sąd na odrzucenie tegoż spadku. Założenie jest takie, że w trakcie trwania sprawy sądowej o zezwolenie przez sąd na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego, sąd spadku nie może wydać wobec dziecka postanowienia dotyczącego nabycia przez nie spadku.

➡Jeżeli postanowienie sądu zezwalające rodzicowi na odrzucenie spadku w imieniu dziecka uprawomocni się przed upływem 6-miesięcznego terminu na odrzucenie przez nie spadku (przewidzianego w art. 1015 § 1 Kodeksu cywilnego i liczonego od momentu odrzucenia spadku przez rodzica), wówczas rodzic musi zdążyć z odrzuceniem spadku w imieniu dziecka przed upływem tych 6 miesięcy! Czas na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego nie ulega w żadnym stopniu „przedłużeniu” o czas trwania postępowania w przedmiocie wyrażenia zgody na odrzucenie spadku.

Co jednak istotne, dochowania terminu (z art. 1015 § 1 Kodeksu cywilnego) na odrzucenie spadku wystarczające jest złożenie do sądu przed upływem tego terminu wniosku o przyjęcie oświadczenia o odrzuceniu spadku, choćby nawet do złożenia samego oświadczenia w toku postępowania doszło już po upływie 6-miesięcznego terminu (gdyby sąd odebrał to oświadczenie później).

➡ Po uprawomocnieniu się postanowienia, w którym sąd zezwoli na odrzucenie spadku w imieniu Tomasza, Elżbieta nie powinna zwlekać:

• Jeżeli nie upłynęło jeszcze 6 miesięcy od wizyty Elżbiety u notariusza, to oświadczenie o odrzuceniu spadku w imieniu Tomasza Elżbieta może złożyć do ostatniego dnia tego sześcio-miesięcznego terminu (jednak ze względu na wagę tej czynności i różne sytuacje losowe nie polecamy zwlekać do ostatniej chwili).

• Jeżeli wniosek o zezwolenie został złożony późno albo sprawa sądowa długo się toczyła i w konsekwencji minęło już 6 miesięcy od odrzucenia spadku po Andrzeju przez Elżbietę, powinna ona niezwłocznie odrzucić spadek w imieniu Tomasza.

Co oznacza, że spadek w imieniu małoletniego powinien zostać odrzucony niezwłocznie?

Jak wskazał Sąd Najwyższy w tej samej uchwale, powołując się dodatkowo na inne orzeczenia, pojęcie „niezwłocznie” nie oznacza „obowiązku natychmiastowego działania, chodzi bowiem o termin obiektywnie realny, oceniany z uwzględnieniem ogółu okoliczności sprawy i należytej staranności zobowiązanego”. Choć rodzic nie musi „pędzić” do notariusza w dniu uprawomocnienia się postanowienia zezwalającego na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego, to lepiej nie ryzykować i nie zwlekać z tak ważną czynnością.

❕ Należy pamiętać, że przywołana powyżej uchwała nie jest jedynym orzeczeniem Sądu Najwyższego w tej materii. W orzecznictwie Sądu Najwyższego pojawiały się różne pomysły na rozwiązania problemu dotrzymania 6-miesięcznego terminu na odrzucenie spadku w imieniu dziecka, prezentowane m.in. w Postanowieniu z dnia 25.05.2012 r. (I CSK 414/11), Postanowieniu z dnia 13.12.2012 r. (V CSK 18/12), Postanowieniu z dnia 20.11.2013 r. (I CSK 329/13), Postanowieniu z dnia 28.05.2015 r. (III CSK 352/14). Zdarzało się, że Sąd Najwyższy stał m.in. stanowisku, że konieczność przeprowadzenia dodatkowego postępowania sądowego i uzyskania stosownego zezwolenia sądu rodzinnego nie ma żadnego wpływu na ocenę zachowania terminu z art. 1015 § 1 Kodeksu cywilnego i w związku z tym ze złożeniem oświadczenia o odrzuceniu spadku trzeba zdążyć w 6-miesięcznym terminie.

❕ Trzeba także mieć na względzie to, że sąd powszechny rozpoznające daną sprawę nie jest związany uchwałami Sądu Najwyższego (nawet o mocy zasady prawnej), jeżeli te uchwały nie zostały wydane w tej samej sprawie. (tak: wyrok Sądu Najwyższego z 17.05.2017 r., V CSK 466/16) Choć jest to mało prawdopodobne, istnieje ryzyko, że Sąd Rejonowy rozpoznający Twoją sprawę może stanąć na stanowisku, że złożenie wniosku o wyrażenie zgody na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego nie wpływa na bieg 6-miesięcznego terminu na odrzucenie spadku w imieniu dziecka.
Z opisanych powyżej przyczyn tak ważnym jest, aby w sprawie odrzucenia spadku przez małoletniego zacząć działać jak najszybciej.

2. o dowodach

Składając taki wniosek trzeba także mieć na uwadze, że to rodzice mają obowiązek przekonać sąd (przedstawiając odpowiednie dowody), że przyjęcie przez dziecko spadku byłoby dla niego niekorzystne. Sąd sam nie będzie się domyślał, jaki jest skład spadku po zmarłym. Z samego faktu, że ktoś zmarł nie można wywodzić, że był on zadłużony. Odrzucenie w imieniu małoletniego spadku, w skład którego wchodzą same pasywa byłoby sprzeczne z dobrem dziecka, wiązałoby się z odpowiedzialnością za te długi i koniecznością brania udziału w procesach o zapłatę tych długów i w postępowaniach egzekucyjnych wszczynanych przez wierzycieli.

🕵️Jeżeli zatem zamierzasz złożyć wniosek o wyrażenie przez sąd zgody na odrzucenie spadku w imieniu swojego dziecka, koniecznie zabezpiecz dowody potwierdzające, że przyjęcie spadku byłoby dla dziecka niekorzystne (np. wezwania do zapłaty długów spadkodawcy, wyroki sądowe, nakazy zapłaty przeciwko spadkodawcy, dokumentację komorniczą, dane świadków, którzy potwierdzą, że spadkodawca był zadłużony) i postaraj się ustalić, jaki był stan spadku w chwili śmierci spadkodawcy.
Jeżeli masz jeszcze jakieś pytania albo chciałbyś powierzyć nam sprawę z zakresu omawianej tematyki, zapraszamy do kontaktu z nami.

Radca prawny Klaudia Sosnowska

Pieniądze plik wektorowy utworzone przez vectorjuice - pl.freepik.com